Here Everything Is Still Floatingby Vicente Vivencio Bandillo
Habalhabal Express
Ang unang balak ni Adonis Durado nga akong nabasa mao ang Balaki ko, day, samtang gasakay tag habalhabal. Kay dugaydugay na lagi kong nadestino sa Hamburg (Germany) adtong panahona, nabag-uhan ko nga gitawag nag “habalhabal” ang motorsiklo nga pamasaheroan. “Skylab” pa man to pagbiya nako. (Dili gyud hinuon makwestiyon ang pagwani sa “skylab” kay kini kuwang sa kablit ug pingis ang pakang, mintras ang “habalhabal”, aw, eksakto pas tukma.)
Mao nga daku ang akong kahimuot nga kini maoy gipili sa tagsulat nga pangpainit para sa una niyang koleksyon sa mga balak. Yamat, mao pa gani atong pag-ilhanay gipasakay man dayon ta sa gwatsinanggong habalhabalakero.
Balaki ko day
Samtang gasakay tag habalhabal.
Idat-ol og samot
Kanang imong dughan
Ngari sa akong bukobuko
Aron mas mabatyag ko
Ang hinagubtob
Sa imong kasingkasing….
(Ako nga nag-angkas luyo ni Inday, katagakon. Ay, habalhabal!)
Simang sa ka Imang
Sa mosunod nga 59 pa ka balak mosuot ta sa kabugangan, mosuong sa imburnal, magpatisoy sa mga eskinita, ug mamuso sa mga kwarto sa buhilamang Bisaya nga maoy kapital sa kalibutan ni Durado. (Nagkaila mi sa pag-uli nako sa Sugbo. Unya nadestino ko sa Dubai, UAE diin bag-o pud siyang nabalhin og trabaho gikan sa Saudi Arabia. Duha ra mi ka tuig nga nagkauban diri kay nasakpan na man pud siya sa corporate headhunters ug gidagit sa Bangkok, Thailand.)
Makapahingangha ang iyang kahanas sa pagpanimhot og materyal sa balak diha sa bantawan o kaha basurahan sa inadlawng panghitabo. Moapung siya sa usa ka esena unya sa dili pa mobiya iya nang nahurot og suyop ang kahumot (o kalang-og) nga nahitaligam-an sa ubang usisero nga hayan baradog mga ilong.
Pananglit, kinsa man guy dili sinati sa bilbil? Samtang ang uban nato igo lang sa pagpislit-pislit o pagpaak-paak ining gitawag sa Iningles og love handle, si Durado nakatagik og balak (Ang babayng way bilbil) kansang mga linya motapot sa lingagngag, morag sebo sa lansiao:
Ang babayng way bilbil kay morag baybay nga way kimba.
Morag sigay nga way bukobuko, tabugok nga way ata....
Apan:
Ang babayng bilbilon morag sugilanong puno sa pasumbingay:
Sa gaawas-awas nga bilbil, may kaunlanan akong pauraray.
Sa balak nga maoy gingalan ining libroha, Dili tanang matagak mahagbong, gituki niya ang kahulogan (he-he) sa konsepto sa hinungdan ug sangputanan. (Pero nagtuo ko nga sa samang higayon buot niyang guntingon ang simod sa nagdumili paggamit sa ilang utok, kadtong modayon lag nganga unya lamoy kon unsay ihungit nila.) Gikan sa iyang dawiraw nakaumol siyag kamatuoran — nga ni John Keats pa, sa iyang Ode on a Grecian Urn, way kalainan sa katahom:
Dili man tingali ang tanang matagak ba mahagbong;
dili tanang mahulog adunay padulngan —
nga ang mga butang nga nakabuhi sa atong kamot
(o natagak gikan sa wanang) adunay tugpahan….
Gani, buot kong hunahunaon karon, nga ang mga kalag
niadtong managtratong gahikog sa pangpang,
kay naungot ug galutaw lang gihapon sa wanang.
Makapahiyom si Keats ining mga linyaha, ilabi na kay maingon nga mas “buhi” ang imortalidad nga naangkon sa managtratong naungot sa wanang kaysa sa managhigugmaay kansang mga luspad nga bayhon gikulit sa lungon nga iyang gihubit.
Apan bisan tuod klarong nalingaw si Durado sa iyang pagsirko-balintong sa malamatong kalibutan sa iyang imahinasyon, wala siya mapakabuta-bungol sa reyalidad sa iyang palibot. Daghan siyang nakita ug nadungog nga wa niya kahimut-i, apan ang iyang pagpamadlong gipaagi sa sitsit o tistis, dili singhag o siyagit-siyagit. Ang Kining babaye tumoy sa kahilom, nga nagsugod isip hinagawhawng pahinungod sa kamingaw ug pag-inusara, misulbong lapos sa iyang kasubo unya mihapos og usa ka idlot nga komentaryo nga mora lang kintahay og obiter dictum batok sa panlupig ug inhustisya:
Nganong kung sud-ungon niya ang nangunot niyang dagway nga nalumos sa lawod sa kangitngit, buot niyang magpaanod? Hilabi nag madungog niya ang pagpangawot sa timos nga natastasan sa iyang paku, o ang inagunto sa katabang sa silingang kwarto nga gikamang na sab sa iyang amo.
Patapsing lang, pero makaangol baya.
Sa Kagutom, ang namulong nga wa intawoy ikapalit og makaon, nagyamyam sa kaugalingon nga ang kuraw naa ra sa hunahuna, unya mideklarar (iyang nawong nahibat sa usa ka yam-id nga nakapasamot kapiyahok sa iyang aping):
sum-ol na man nang manok ba.
kanang lansiao natugdunan man
nag usa ka batalyong langaw.
ug kanang unod sa hamburger
iring man na!
Liko sa ka Iko
Sa paggambalay ni Durado sa iyang balak, estrikto ang iyang sukod. Dili sa paggamit sa kinaraang berso-berso. Akong ipasabot nga gimatngunan niya ang pagbalanse sa mga elemento sa balak aron kini makabaton og hapsay nga porma nga parehas, por ehemplo, sa lawas sa babaye.
Ang resulta? Hugot ug bus-ok nga komposisyon. Morag makaingon ta nga gipahamtang niya sa iyang mga mugna ang prinsipyo sa sudoku o magic square, nga dunay kahingpitan ang obra bisag tuwad-tuwaron. Basaha, pananglit, ang Lapis, o ang Sa pagpanaw sa balakero. O ang Panlimbawt, diin ang balak, nga linangkob sa 16 ka mugbo nga linya, morag banig nga huot ug tupong ang pagkalalik:
Dakung ngiob nga lasang
Ang ulo sa tawng nalisang….
Sa kalabirang sanga namalikus
Mga higanteng sawa sa nerbyus….
Ug kanang matag mulo sa lawas
Pagsikdol sa malditong aliwas.
Sa hapit tanang balak ining libroha, gipadayag ang lamdag sa magbabalak ginamit ang timgas nga pinulongan sa sanglitanan. Sa Kalipay, ang usa ka amahan nga nagsud-ong sa nahinanok niyang anak nakaamgo nga diay ang kalipay
kay ingon sa usa ka timba:
ang gitas-on sa pisi
gahisgot kung unsay
gilawmon sa tabay.
Makailad ang pagka-inato sa tingog ni Durado. Dili dayon mamatikdan nga ang iyang mga mugna naglup-it og daghang literary devices. Hiyungi pagtan-aw di ba makita nimo ang bakyano niyang paggamit sa allusion, antithesis, apostrophe, enumeratio, irony, parable, paradox, parallelism, prosopopoeia, pun, oxymoron, stream-of-consciousness, understatement, ug unsa pa diha. Naa pa gani siyay epistrophe ug anaphora.
Tungod kay ang palita sa iyang lingwahe mao man ang inadlaw nga instrumento sa kadaghanan, kalma kaayong nagpasalipod ang kutihan nga mason sa gikamada niyang mga linya.
Ang akong pagdayeg sa disiplina intelektuwal sa tagsulat wa magpasabot nga kulang sa emosyon ang iyang mga balak. Au contraire, and iyang disiplina maoy nakapasamot kaespeso sa iyang mga mugna. Mao kini ang abilidad nga gihisgotan ni Ezra Pound sa iyang komentaryo sa kang T. S. Eliot nga Prufrock and Other Observations:
[T]he supreme test of a book is that we should feel some unusual intelligence working behind the words. By this test various other new books… go to pieces. The barrels of sham poetry that every decade and school and fashion produce, go to pieces…. There is no intelligence without emotion. The emotion may be anterior or concurrent. There may be emotion without much intelligence, but that does not concern us.
Ang Pansit — nga maoy ikaduhang balak ni Durado nga akong nabasa — matawag og uylap sa dughan ug dili sakdap sa utok, apan ang nagdul-it sa kahapdos sa gihubit nga sitwasyon, nga daw lab-as nga samad nga wa pa kadapatig tambal, mao ang way kampat nga pagbahig sa mga detalye:
Mahadlok ko sauna
kung gutumon si Papa, Ma.
Dili na siya mokaon.
Ang platong gisudlan nimo
sa sud-an mokalit lag hagtok
sa imong bagulbagul.
Unya, human niyag pasiplat sa mga sahog sa pansit nga nanab-it sa buhok sa iyang Mama — repolyo, hebe, ug pinakupsang tambok — ang persona nakakita nga:
… sa nagkamantika
nimong danguyngoy
gipuga sa atong bintana
ang limonsitong buwan.
Tan-awa, napiskan hinuon akong mata. Sa akong paminaw, kuwanggol ray di kahilak ining balaka.
Gawas sa yanong mga pulong nga gigamit, nakabig ang akong pagtagad sa buot sa persona. Kinsay namulong? Bata? Hingkod? Tataw nga karon hamtong na siya, apan ang tingog nga mabati sa magbabasa iya sa usa ka gamayng bata, nga way ikasulti, way ikasukol, nga gihakop sa kaluoy nga nagtan-aw sa sinakit niyang inahan. Ang iyang nasaksihan maoy nagluba sa iyang pagkabata apan sa samang higayon mao say nagsalamangka kaniya nga magpabiling bata hangtod sa iyang ikamatay.
Para!
Oops, oras nang motungtong ko sa gapas.
Bweno, himuon kong kuoton nga pasumbingay ang akong panapos pinaagi sa pagsabat na sab ni Pound. Akoy sabat, kamoy sabot.
Mr. Eliot is one of the very few who have given a personal rhythm, an identifiable quality of sound as well as of style. And at any rate, his book is the best thing in poetry since... (for the sake of peace I will leave that date to the imagination). I have read most of the poems many times; I have read the whole book at breakfast time and from flimsy proof-sheets: I believe these are ‘test conditions’. And, ‘confound it, the fellow can write.’
Daghang salamat.
Hulyo 2008, Dubai, United Arab Emirates
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Translocating Durado
by Merlie Alunan
When Adonis Durado requested me to do the translation of Dili tanang matagak mahagbong, I yielded to the temptation with hardly a tweak in my conscience. I had been carefully watching out for this book over the years. I say, Butch Bandillo, who introduces the book and who is the first, and possibly the foremost bilingual poet in Cebuano, probably has prior rights to do the translation of this great collection. I acknowledge the fact that Cebuano is not my first language, that I would always remain a humble student of this language, looking over the shoulders of such major writers as Ernesto Lariosa, Pantaleon Auman, Don Pagusara, Rene Amper and Lam Ceballos to name a few. Nevertheless, for Adonis, whose progress as a poet I have watched most intently, I am pleased to do the honors. I hope I have done justice to his works.
Multilingualism is the evolving scene in Philippine Literature today. Collections of poetry appear in multiple languages. A few in my book shelf: Victorio N. Sugbo’s Inintokan (UP Press 2008); Voltaire Q. Oyzon’s An Maupay ha mga Waray ug Iba pa nga mga Siday (NCCA 2008); a volume of Ani, Vol. 33, entitled Nature and Environment (CCP 2007); Virgilio S. Almario’s Sansiglong Mahigit ng Makabagong Tula sa Pilipinas (Anvil Publishing 2006). Back in the early 1990s, I pioneered a collection of works of Southern women writers in the languages of the Visayas, Fern Garden, published by the NCCA. I tried to follow this up with an Anthology of Visayan poetry, also multilingual and with English translations, but this endeavor met with rejection — perhaps its time had not yet come. Today, such redoubtable anthologists as Herminio Beltran of the CCP, and the National Artist, Virgilio Almario, are coming out with multilingual collections of Philippine poetry. This is an affirmation of the Philippine Literature as multilingual; that writing in the many languages of the countryside is mainstream and not just “regional”, a highly disputed terminology which we will not be putting away yet for the next decades; and above all, that the art of translation is here for a long time to come, enriching our literary traditions, and perhaps, brokering the entry of Filipino Literature into the global scene.
Up to the 1990s, I wrote almost exclusively in English. But working with such poets as Adonis Durado, Myke Obenieta, Temistokles Adlawan, and the late Rene Estella Amper in the Cornelio Faigao Creative Writing Workshops of the USC Cebuano Studies Center encouraged me to try my voice in Cebuano. As I accumulated a body of works in Cebuano, I saw the need to translate them into English. Thus I first came to grips with the trials of translation in my own works.
A crucial element of my poetic technique is voice. Writing in English, to my mind, involves “translocating” — my own terminology — a set of reality conceived or experienced in the native language into the alien ground of English. Poetry is essentially speech or utterance. Speech is seldom a pure detached phenomenon — it is the product of a convergence of circumstances, and it covers attitudes, emotional shades, social class, intellectual quality, courtesies, time, purpose, given or implied — all of which the poem must adumbrate, for which the term “translation” hardly seems adequate. It may be possible to translate prose statements from one language to another, but a poetic expression is much too complex for such a direct treatment. Reading the voice by which the poem speaks involves perceiving the complex universe in which a human being addresses another or speaks to himself, or laments, or rejoices, or yells in anger and despair. Translation is not sufficient for poetry as much as “translocation” is, collocating the poem in a voice closest to the universe of the original language, in which, possibly, the new language would not even yield its equivalent.
Herein lies the challenge of this piece of job. For Adonis Durado, to his credit, speaks in a Visayan idiom that has no equivalent at all in English. Thus the English language has to be bent and recreated (or reinvented, if one prefers) into what might imaginably be the English of the bisdak himself or herself, depending on what “voice” he has chosen to invent his utterances. It’s risky business, and for such efforts, the translator (or translocator) takes chances with the audience. It is true that the translation is almost always a pale shade of the original. Be that as it may, it is the translator’s responsibility to retain the poetry in the new language, as true to the mode and intention of the original as he or she can do it. There are, unavoidably, passages of discomfort all over this effort. But we have endeavored to keep true to the poetic idea, and we have not taken liberties with the poet’s vision, which are always, always, unerring as a shaft of arrow piercing the very heart of death.
July 2008, UPV Tacloban College, Leyte, Philippines
